De berk is een sierlijke en elegante boom met opgaande of hangende takken, prachtig in het voorjaar met haar lange, hangende katjes, het lichtgroene blad en de meestal witte bast.

Naamgeving

Symbolisme berk

Een vriendelijke boom ook, symbool van fijnheid en bekoorlijkheid. De berk wordt ook wel de Lady van het Woud genoemd of de Witte vrouw met de groene sluier . In Scandinavische landen wordt de berk vereerd als boom van het licht, de nieuwe lente.

Herkomst en naamgeving

• De berk is een veel voorkomende boom in Europa, Azië en Noord-Amerika. Hoe noordelijker zij groeit, hoe witter is haar bast.
• Het woord berk is afgeleid van het Oudindische woord bharg wat glanzend betekent en waarschijnlijk betrekking heeft op de witte schors.
• Anderen zeggen dat het komt van het Indo-europese woord bhirg , waarvan de naam Brigitte , mijn eigen naam, zou zijn afgeleid.
• Betula heeft te maken met het Keltische woord betu wat slaan betekent en betrekking heeft op het slaan met berkentakken op het lichaam na een sauna om de bloedsomloop te stimuleren.
• Nederlandse plaatsen als Berkel-Rodenrijs, Berkel, Berlicum duiden op oorden waar veel berken groeiden.

Soorten en hun kenmerken

De berk is een bladverliezende, eenhuizige boom die van iets vochtige voeten houdt. Berken groeien graag in broekbossen, vaak in gezelschap met de zwarte els. In ons land komen er in de wilde natuur vier soorten voor: de ruwe berk Betula verrucosa of pendula, de zachte berk Betula pubescens, de kruising van beide en de zilverberk Betula alba.

• Betula pubescens is de zachte soort. Het woord pubescens komt uit het Keltisch en staat in verband met de behaarde, jonge twijgen. De opgaande takken van deze soort zijn minder buigzaam dan die van de ruwe berk. De bladknoppen van deze boom zijn groot en kleverig. In april/mei bloeit de pubescens met hangende mannelijke en vrouwelijke katjes. De zaden zijn wat groter dan die van de ruwe berk.
• Betula verrucosa, de ruwe berk, betekent ‘met wratjes bedekte berk’, omdat zich op de jonge twijgen fijne, harsachtige wratjes bevinden. Door de gegroefde stam ziet de berk er wat grover uit. De ruwe berk kan 30 m hoog worden en is herkenbaar aan de hangende takken. Door deze vorm wordt de boom ook wel treurberk genoemd. Tijdens de ‘jeugd’ is de stam van de soort ook Betula pendula, de hangende, genaamd geelbruin en glad, bij het ouder worden wit. Er ontstaan opvallende dwarsstaande kurkporiën. De berk verliest dan lange, lintvormige baststroken die op papier lijken.

• Naast de ruwe en de zachte berk zijn er vele cultivars, bijvoorbeeld Betula purpurea met purperrood getint blad. Betula fastigiata is een zuilvormige berk met grillige, naar boven gedraaide takken.
• Betula laciniata heeft ingesneden blad en twijgen die in bogen naar beneden hangen.
• Betulatristis, de treurberk met sierlijk afhangende takken, heeft wit schors en houdt van alle berken het langst haar blad vast. Betula papyrifera, de papierberk, is de soort met de meest witte stam. Haar bast bladdert in papierdunne stroken af.
• Betula nanais een dwergberk van hooguit 1 m hoogte.
• Betula alleghaniensisis de gele berk met geelachtige bast die krullend afrolt.
• De donkere bast van Betula nigra schilfert in lappen af. De stam van oudere bomen is bekleed met grijszwarte krullen. Het is een sierlijke boom met zeer veel, dunne twijgen.
• Berken verstrooien in augustus – september een grote hoeveelheid kleine gevleugelde nootjes. De vruchten zitten tussen de vruchtschubben in bruine kegeltjes. Het herfstblad van de meeste berken is fel geel.
• Opvallend is dat er in de nabijheid van berken vaak vliegenzwammen groeien. Men spreekt hier van symbiose, d.w.z. de één profiteert van de nabijheid van de ander. Er groeit ook wel eens de eetbare berkenboleet.

Berk en gebruik

• Berkensap wordt gebruikt bij de bereiding van zalven, shampoos en haarwater die huid en haar moeten verjongen. Ook zou berkensap een mens nieuw elan geven. Berkenbladeren die in het voorjaar geplukt worden bevatten naast harszuur en kalizout ook saponine. Thee van berkenblad werkt vochtafdrijvend.
• Berkenblad dient ook als verfmiddel voor wol. Door onder een wigvormige insnijding in de stam aan de zuidwestkantkant een blikje te bevestigen, kan berkensap getapt worden. Berkensap smaakt zoet en kan puur gedronken worden. Het helpt bij lusteloosheid en voorjaarsmoeheid. Het kan ook als alternatief voor honing en suiker gebruikt worden. Men kan er ook wijn van maken.
• Met een aftreksel vanberkenknoppen kun je het lichaam reinigen en de spijsvertering bevorderen.

Berkenweetjes

• Biologische tuinders hebben vastgesteld dat de vorming van compost wordt bevorderd als men berken rond de compostplaats plant. Dit komt door de stoffen die de berkenwortels afscheiden. Compost waarin veel berkenblad verwerkt is, kan een uitgeputte grond weer tot leven brengen.
• In Scandinavische landen en de Sovjet-Unie worden mensen na de sauna met berkentakken afgetuigd om daarna met nieuwe energie het dagelijkse leven voort te zetten.
• Oude Nederlandse boeren herinneren zich dat de koeien na de winter, wanneer ze uit de stal in de weide worden gedreven, met berkentakken werden geslagen om daardoor de vruchtbaarheid te bevorderen.
• Berkenhout is licht en heeft meestal kleine bruine vlekjes die in ringen gerangschikt zijn. Het wordt verwerkt in triplex dat gebruikt wordt voor het vervaardigen van meubels en parket.
• Eenvoudige huizen werden vroeger niet met pannen maar met berkenschors en een lage aarde bedekt. Daar kwam geen druppel water doorheen. In Scandinavië werden gebruiksvoorwerpen zoals tassen, schalen en kopjes van gemaakt.
• Berkenbast heeft duizenden jaren dienst gedaan als schrijfmateriaal.
• In de bosbouw is de berk belangrijk voor de beplanting van woeste gronden. De berk wordt daar als pionierboom gebruikt.
• Berkenteer , gedestilleerd uit berkenbast werd gebruikt om boten, daken en laarzen waterdicht te teren. Maar ook om toortsen beter te laten branden. Tegenwoordig wordt berkenteer nog gebruikt als grondstof voor de parfum-en cosmetica-industrie.

Een bijzonderheid

In de toppen van berken zien we vaak merkwaardige, dicht opeen gegroeide takken bossen, de zogenaamde heksenbezems, door zwammen veroorzaakte dwergvormen. Hierop zouden heksen door het luchtruim vliegen.

Mythologie

• De berk is een mysterieuze boom. De boom speelt in tal van sagen en mythen een rol. Zij is de boom van het noorden. Ondanks het sierlijke uiterlijk van de boom is de berk toch één van de taaiste bomen die met harde winden meebuigt.
• De berk is de heilige boom van de Siberische volkeren. De geest van de berk is een rijpe vrouw die af en toe vanuit de wortels verschijnt. Als een mens van haar melk gedronken heeft, vertienvoudigt hij zijn kracht.
• Bij de Finnen zit de wereldgeest als adelaar op de berk.
• Voor de Germanen was de berk de boom der wijsheid. Zij kenden aan bladeren, twijgen en sap magische en geneeskrachtige eigenschappen toe. De Germanen geloofden dat berken de aardse behuizing vormden van de godin Freya.
• Bij de Kelten is de berk gewijd aan de Bergha of Brigit, godin van het onderricht in dichtkunst, waarzeggen, geneeskunst en smeedwerk. De heilige Bridget van Kildare was de godin van wedergeboorte, het vuur en de vegetatie. Op 1 februari wordt in Ierland nog steeds het feest van de Heilige Bridget gevierd.
• De Keltische druïden gebruikten berkentwijgen bij inwijdingsrituelen.

Sagen, sprookjes en volksgeloof

• Een oud Fins lied beschrijft hoe berken klagen en wenen omdat kinderen elke lente opnieuw hun stammen openrijten en uit hun buik de levenssappen roven; dat de herders uit hun ‘witte gordels’ korven maken, de meisjes hun takken afsnijden om er bezems van te binden.
• Bonifatius noemde de berk eenduivelse boom omdat hij hoopte daarmee de ‘heidense’gebruiken uit te roeien.
• De berk is de boom van heksen en witte wieven.
• Als men iemand een berkenkrans geeft is dit een teken van liefde beschreven in middeleeuwse gedichten uit Wales. Gedroogde berkenbladeren werden in de wieg van een verzwakte baby gelegd.
• In Scandinavische landen vieren de mensen het lentefeest in het berkenbos zodra de blaadjes verschijnen. In veel dorpen en steden is het meiboom halen een volksfeest, bij de Kelten bekend als Beltaine. De meiboom wordt uit het bos gehaald, van zijn bladeren ontdaan, met guirlandes versierd en in het centrum van het dorp, vaak naast de kerk, overeind gezet. Ik zie ieder jaar een meiboom staan naast de kerk in Noorbeek Zuid-Limburg.
• In Rusland hakken boeren op donderdag na Pinksteren een jonge berk om en versieren deze met vrouwenkleren, linten, bloemen en eieren.
• De Tartaren vreesden berkenbossen omdat zij dachten dat de donder tegen de stam zou stuiteren en hun zo zou treffen.

Lees ook – Meer artikelen over bomen